Το 1858, ο Μάικλ Φέλαν, διάσημος παίκτης μπιλιάρδου, ανησυχούσε για το μέλλον του παιχνιδιού. Το ελεφαντόδοντο – βασικό υλικό για την κατασκευή μπαλών – γινόταν όλο και πιο σπάνιο και ακριβό. «Όποιος ανακαλύψει ένα υποκατάστατο», έγραφε, «θα κάνει περιουσία και θα του χρωστάμε αιώνια ευγνωμοσύνη».
Πέντε χρόνια αργότερα, η εταιρεία του Φέλαν προσέφερε αμοιβή 10.000 δολαρίων (σήμερα, περίπου 250.000) σε όποιον κατάφερνε να βρει μια εναλλακτική λύση. Η απάντηση ήρθε μέσω της κυτταρίνης – του πρώτου συνθετικού πλαστικού στην ιστορία. Αν και ο εφευρέτης Τζον Χάιατ δεν διεκδίκησε ποτέ το χρηματικό έπαθλο, ανταμείφθηκε πλουσιοπάροχα. Έκτοτε, η ανθρωπότητα δεν σταμάτησε ποτέ να αναζητά τρόπους να παράγει και να καταναλώνει πλαστικό – όλο και περισσότερο.
Η επιτυχία του δεν είναι τυχαία. Η δομή του – επαναλαμβανόμενες μοριακές μονάδες που σχηματίζουν πολυμερή – επιτρέπει άπειρες παραλλαγές. Το αποτέλεσμα; Ένα υλικό που μπορεί να μιμηθεί ή και να ξεπεράσει σχεδόν κάθε άλλο: ελαφρύ, ανθεκτικό, ευέλικτο και φτηνό στην παραγωγή.
Το αποτύπωμά του στον σύγχρονο κόσμο είναι τεράστιο. Πλαστικές συσκευασίες επιτρέπουν τη μεταφορά ευπαθών προϊόντων, υποστηρίζοντας τις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Το 2000 παρήχθησαν 234 εκατ. τόνοι πλαστικών. Μέχρι το 2021, η ποσότητα είχε σχεδόν διπλασιαστεί, με την αξία του παγκόσμιου εμπορίου πλαστικών να αγγίζει τα 1,2 τρισ. δολάρια.
Παρότι συχνά δαιμονοποιείται, το πλαστικό είναι λιγότερο ρυπογόνο από όσο πιστεύουμε. Πλαστικές συσκευασίες είναι πιο ελαφριές από χάρτινες ή γυάλινες, καταναλώνοντας λιγότερη ενέργεια για την παραγωγή και μεταφορά τους. Ένα πλαστικό μπουκάλι του λίτρου ζυγίζει μόλις το 5% ενός αντίστοιχου γυάλινου. Οι εκπομπές αέριων θερμοκηπίων των πλαστικών είναι χαμηλότερες ακόμα και από ανακυκλωμένο αλουμίνιο ή γυαλί.
Οι κλάδοι που εξαρτώνται από το πλαστικό
Όπως επισημαίνει ο Economist, είναι καθοριστική η σημασία του πλαστικού και για το εμπόριο. Χάρη στα ελαφριά και αεροστεγή πλαστικά δοχεία, το αργεντίνικο μοσχάρι φτάνει φθηνά στα βρετανικά σούπερ μάρκετ. Στις φτωχότερες χώρες, οι ίδιες τεχνολογίες κάνουν εφικτή τη μεταφορά βασικών αγαθών, όπως ρύζι, λάδι και γάλα σε σκόνη, χωρίς ανάγκη για ψύξη ή καλούς δρόμους.
Χωρίς τα πλαστικά, μεγάλο μέρος του παγκόσμιου εμπορίου θα γινόταν ασύμφορο ή θα εξαφανιζόταν.
Και άλλοι κλάδοι εξαρτώνται από το πλαστικό:
- Στην οικοδομή, οι σωλήνες PVC και τα μονωτικά υλικά μειώνουν τα κόστη κατασκευής και συντήρησης,
- στην τεχνολογία, τα πλαστικά περιβλήματα και τα κυκλώματα είναι απαραίτητα για κινητά, λάπτοπ και οπτικές ίνες,
- στην υγεία, οι σύριγγες μιας χρήσης και ο προστατευτικός εξοπλισμός είναι κρίσιμοι για τον έλεγχο των λοιμώξεων.
Αλλά όλα αυτά έχουν κόστος. Η παραγωγή πλαστικών απαιτεί την επεξεργασία ορυκτών καυσίμων, απελευθερώνοντας μεγάλες ποσότητες CO₂. Η παραγωγή και απόρριψη πλαστικών ευθύνεται για το 3,4% των παγκόσμιων εκπομπών, περισσότερο από ό,τι η αεροπορία (2,5%).
Η «σκοτεινή» πλευρά της χρήσης πλαστικού: τα σκουπίδια
Όπως αναφέρεται σε άρθρο της naftemporiki, κάθε χρόνο πετιούνται περίπου 350 εκατ. τόνοι πλαστικών. Το 50% καταλήγει σε χωματερές. Αν αυτές είναι σωστά κατασκευασμένες, δεν είναι τόσο καταστροφικές, αρκεί να αποτρέπεται η διαρροή τοξικών ουσιών ή μικροπλαστικών στο έδαφος και το νερό, και η εκπομπή μεθανίου στην ατμόσφαιρα.
Το πρόβλημα είναι η συλλογή των απορριμμάτων. Σύμφωνα με τη McKinsey:
- το 95% των πλαστικών συσκευασιών (το 30% της συνολικής παραγωγής) απορρίπτεται μετά από μία μόνο χρήση.
- Το ένα τρίτο δεν συλλέγεται ποτέ, με αποτέλεσμα να καταλήγει στη φύση, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στα οικοσυστήματα.
Η έκθεση των πλαστικών στο περιβάλλον και ειδικά στις θάλασσες τα διασπά σε μικροπλαστικά και νανοπλαστικά, τα οποία περνούν στην τροφική αλυσίδα και εντοπίζονται ακόμα και στο επιτραπέζιο αλάτι ή σε ανθρώπινους ιστούς.
Δεν έχει γίνει ξεκάθαρο πόσο βλαβερά είναι αυτά για την υγεία, κυρίως επειδή χιλιάδες χημικές ενώσεις στα πλαστικά δεν έχουν αξιολογηθεί. Ωστόσο, αυξάνονται οι ενδείξεις ότι προκαλούν φλεγμονές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για πολλές χρόνιες παθήσεις.
Τι συμβαίνει με την ανακύκλωση
Η ανησυχία για την υγεία και το περιβάλλον έχει οδηγήσει στο να τίθενται φιλόδοξοι στόχοι για την ανακύκλωση: η ΕΕ θέλει να ανακυκλώνει το 55% των πλαστικών συσκευασιών ως το 2030. Όμως, μόνο το 9% των πλαστικών σήμερα μετατρέπεται σε κάτι νέο.
Το πρόβλημα είναι ότι τα πλαστικά είναι τόσο χημικά ποικίλα που δεν ανακυκλώνονται εύκολα. Ένα άθος είδος στον κάδο μπορεί να καταστρέψει όλη την παρτίδα. Η πολυστερίνη, για παράδειγμα, δεν μπορεί να μετατραπεί σε PET. Πολλά πρόσθετα, όπως οι χρωστικές, καθιστούν το υλικό μη ανακυκλώσιμο.
Επιπλέον, καμία μορφή πλαστικού δεν μπορεί να ανακυκλωθεί επ’ άπειρον. Κάθε κύκλος μειώνει την αντοχή του, και μετά από δύο-τρεις φορές, το υλικό είναι άχρηστο. Το ανακυκλωμένο πλαστικό κοστίζει συχνά περισσότερο από το «παρθένο».
Σημειώνεται ότι το 2% των απορριμμάτων εξάγεται, κυρίως από τον πλούσιο κόσμο προς φτωχότερες χώρες. Μέχρι το 2018, σχεδόν όλα τα πλαστικά του Δυτικού κόσμου κατέληγαν στην Κίνα. Όταν η χώρα απαγόρευσε τις εισαγωγές, δημιουργήθηκε χάος: το φορτίο μεταφέρθηκε σε Μαλαισία, Ινδονησία, Βιετνάμ, χωρίς να υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές. Τα σκουπίδια στοιβάζονταν στα λιμάνια, καιγόντουσαν ή απορρίπτονταν ανεξέλεγκτα.
Σήμερα, σχεδόν το 40% των ευρωπαϊκών εξαγωγών πλαστικών καταλήγει στην Τουρκία, που τις δέχεται με αντάλλαγμα ευρώ και πολιτικά οφέλη. Όμως, σύμφωνα με την Krista Shennum του Human Rights Watch, οι συνθήκες είναι άθλιες. Άτυποι εργάτες, συχνά παιδιά και μετανάστες, εκτίθενται σε τοξικές ουσίες χωρίς καμία προστασία. Περίπου το 59% των πλαστικών απορριμμάτων παγκοσμίως διαχειρίζεται από 20 εκατομμύρια τέτοιους εργαζομένους.
Τι μπορεί να γίνει
Έρευνα του 2023 δείχνει ότι με το σωστό μείγμα πολιτικών, το πλαστικό που διαχειρίζεται λανθασμένα μπορεί να μειωθεί κατά 90% έως το 2040. Αυτό όμως απαιτεί παγκόσμιες, συντονισμένες και φιλόδοξες πολιτικές:
- τέλη για το «παρθένο» πλαστικό,
- απαγόρευση της άσκοπης χρήσης,
- καθολική ανακύκλωση,
- αλλά και αποδοχή των χωματερών και της καύσης με δέσμευση άνθρακα.
Το 2022, 175 χώρες συμφώνησαν να δημιουργήσουν δεσμευτική συνθήκη για τη μείωση της ρύπανσης από πλαστικό. Οι διαπραγματεύσεις όμως κατέρρευσαν ως τα τέλη του 2024. Οι διαφορές είναι βαθιές: οι χώρες-παραγωγοί πετρελαίου αντιδρούν σε περιορισμούς, οι φτωχότερες απαιτούν αποζημιώσεις από τις πλούσιες.
Ωστόσο, περίπου 69 χώρες (μαζί με την ΕΕ) έχουν σχηματίσει μια «συμμαχία υψηλών φιλοδοξιών» για την καλύτερη διαχείριση των απορριμμάτων. Αυτό σημαίνει περισσότερη ανακύκλωση, αλλά και ρεαλισμό: ενίοτε και καύση.
Η οικονομία και η περιβαλλοντική λογική λένε ότι το πλαστικό, παρά τα προβλήματα, έχει ακόμα πολύ μέλλον μπροστά του.
