Αλλεπάλληλα είναι τα πολιτικά σκάνδαλα που έρχονται στο φως της δημοσιότητας τους τελευταίους μήνες στην Ελλάδα.
Μεταξύ άλλων, οι παρακολουθήσεις δημοσιογράφων και πολιτικών προσώπων, το σκάνδαλο του Ανδρέα Πάτση και η υπόθεση διαφθοράς, χρηματισμού και ξεπλύματος μαύρου χρήματος από την Ευρωβουλευτή Εύα Καϊλή, βρίσκονται στο επίκεντρο των ειδήσεων ενόψει των επικείμενων εκλογών.
Και ενώ η κυβέρνηση υπόσχεται να ρίξει «άπλετο φως» σε όλες τις υποθέσεις, ίσως ήρθε η ώρα να αναφερθεί ένα πολύτιμο ψυχολογικό τέχνασμα που χρησιμοποιείται από πολιτικά πρόσωπα και οργανώσεις, προκειμένου να χειραγωγήσουν και να επηρεάσουν την κοινή γνώμη.
Το φαινόμενο του «φωτοστέφανου»
Ο λόγος γίνεται για το φαινόμενο του «φωτοστέφανου» (Ηalo Εffect). Το φαινόμενο αυτό είναι ένα είδος γνωστικής προκατάληψης που διακατέχει ένα άτομο, το οποίο έχοντας θετική άποψη για ένα χαρακτηριστικό κάποιου, τείνει να γενικεύει αυτή την άποψη και σε άλλα χαρακτηριστικά.
Ο όρος επινοήθηκε από τον Edward Thorndike και, ουσιαστικά, είναι γνωστός ως το φυσικό στερεότυπο της ελκυστικότητας και αναφέρεται στη συνήθη τάση των ανθρώπων να «βαθμολογήσουν» άτομα που θεωρούν ως ελκυστικά, πιο ευνοϊκά για τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους.
Το «φωτοστέφανο» χρησιμοποιείται επίσης σε μια πιο γενική έννοια για να περιγραφεί η συνολική επίπτωση μιας συμπαθής προσωπικότητας, ή κάποιο συγκεκριμένο επιθυμητό χαρακτηριστικό, στη δημιουργία μεροληπτικών αποφάσεων του προσώπου-στόχου, σε οποιαδήποτε διάσταση.
Ένα απλοποιημένο παράδειγμα του φαινομένου του «φωτοστέφανου» είναι όταν κάποιος παρατηρεί ότι ένα άτομο σε μια φωτογραφία είναι ελκυστικό, περιποιημένο και κομψά ντυμένο, υποθέτει, χρησιμοποιώντας μια νοητική ευρετική, ότι το άτομο στη φωτογραφία πρέπει να είναι και αγαθό, με βάση τους κανόνες της δικής τους κοινωνικής αντίληψης.
Αυτό το συνεχές λάθος στην κρίση αντανακλά τις προτιμήσεις, τις προκαταλήψεις, την ιδεολογία, τις φιλοδοξίες και την κοινωνική αντίληψη του ατόμου.
Το εν λόγω φαινόμενο μπορεί να γίνει «εργαλείο» διασημοτήτων, επιχειρήσεων, αλλά ακόμα και ως μέσο πολιτικής και κοινωνικής στρατηγικής.
Ερευνητές στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν δείξει ότι η αντιληπτή φυσική και φωνητική ελκυστικότητα (ή το αντίθετό τους) οδηγεί σε μεροληψία στην κρίση. Μια μελέτη του 2010 διαπίστωσε ότι η ελκυστικότητα και η οικειότητα είναι ισχυροί προγνωστικοί παράγοντες αποφάσεων σχετικά με το ποιος θα τεθεί σε ηγετική θέση.
Οι μελέτες διαπίστωσαν ότι ακόμη και όταν λαμβάνονταν υπόψη οι πραγματικές γνώσεις, οι υποψήφιοι που βαθμολογήθηκαν ως πιο ελκυστικοί εξακολουθούσαν να θεωρούνται ως πιο «γνώστες». Έτσι, οι αξιολογήσεις ομορφιάς εμφανίζονται επίσης ως κύριοι προγνωστικοί παράγοντες της εκλογικής επιτυχίας.
Όπως εξηγεί και ο Νιλ Πόστμαν στο βιβλίο του «Διασκέδαση μέχρι θανάτου», οι άνθρωποι έχουν πάψει να ακούν προσεκτικά τις ομιλίες των εκάστοτε πολιτικών και αρκούνται στο αν φαίνονται ελκυστικοί, αφού, αν τραβούν την προσοχή με τη γοητεία τους, κατά πάσα πιθανότητα θα κερδίσουν την ψήφο, εξαργυρώνοντας έτσι τη δημοσιότητα και τη φήμη που απέκτησαν στο χώρο τους.
Καϊλή, Αναγνωστόπουλος και «όμορφοι» βιαστές
Στην Ελλάδα δεν είναι λίγες οι φορές που η εξωτερική εικόνα ενός ατόμου έχει επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται την προσωπικότητα και το ήθος του.
Εγκληματικές φυσιογνωμίες μπορούν να παρουσιαστούν ως «συμπαθητικές» λόγω της ελκυστικότητας τους, και να αγνοηθούν σημαντικά αρνητικά στοιχεία λόγω της υπερβολικής σκίασης των θετικών (συγκεκριμένα της ομορφιάς).
Μια τέτοια περίπτωση στο χώρο της πολιτικής είναι και αυτή της Ευρωβουλευτή, Εύας Καϊλή.
Σύσσωμη η ελληνική κοινωνία «έπεσε» από τα σύννεφα μετά το ξεσκέπασμα του σκανδάλου που αφορά εμπλοκή της σε φερόμενο χρηματισμό από το Κατάρ. Πώς μία όμορφη, κομψή και καλοντυμένη γυναίκα θα μπορούσε να συμμετέχει σε τέτοια φαινόμενα διαφθοράς;
Δυστυχώς, η αιτιότητα μεταξύ ελκυστικότητας και ευπρέπειας στο μυαλό του μέσου Έλληνα παραμένει ακλόνητη, κυρίως ίσως λόγω του μεγάλου ποσοστού αναλφαβητισμού στη χώρα, η οποία δεν αφήνει πολλά περιθώρια για κριτική σκέψη.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επίπτωσης του φαινομένου του «φωτοστέφανου» προκύπτει και από τη στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο γυναικοκτόνο Μπάμπη Αναγνωστόπουλο. Ο δολοφόνος μεταχειρίστηκε ως αντικείμενο «θαυμασμού» από πολλές γυναίκες εξαιτίας της εξωτερικής του εμφάνισης, με πολλές μάλιστα να δηλώνουν ακόμη και ερωτευμένες μαζί του, αδιαφορώντας πλήρως για τις αποτρόπαιες πράξεις του.
Το ίδιο, φυσικά, συμβαίνει και σε περιπτώσεις σεξουαλικών παρενοχλήσεων και βιασμών. Όταν το πρόσωπο του δράστη φαίνεται να μοιάζει ελκυστικό, μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε αμφισβήτηση των παθών των θυμάτων σεξουαλικής βίας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του νεαρού στη Νέα Σμύρνη που ακολούθησε μια κοπέλα μέχρι το σπίτι της, ενώ κρατούσε στα χέρια του το μόριό του. Και σε αυτήν την περίπτωση, η απάντηση της ελληνικής κοινωνίας ήταν ηχηρή και ξεκάθαρη. «Αφού είναι ελκυστικός άνδρας, τι ανάγκη έχει;».
Όπως κι άλλες γνωστικές μεροληψίες, το φαινόμενο του «φωτοστέφανου» καταδεικνύει ότι η κοινωνική αντίληψη είναι μια δημιουργική διαδικασία που δεν βασίζεται αποκλειστικά σε αντικειμενικές πληροφορίες, αλλά αντλεί από προηγούμενες εντυπώσεις και επιδιώκει να κατασκευάσει μια εικόνα που ταιριάζει με όσα ήδη γνωρίζουμε.
Το φαινόμενο του φωτοστέφανου, λοιπόν, πιο επίκαιρο από ποτέ, καλείται να μας προβληματίσει για τον τρόπο με τον οποίο δεχόμαστε τα πράγματα γύρω μας. Πολύ συχνά πέφτουμε θύματα αυτού, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε και ελκόμαστε από διάφορα αντικείμενα ή ανθρώπους δίχως να έχουμε απαραίτητα ουσιαστικούς λόγους.
Πιθανόν, θα μπορούσε να συνδεθεί άμεσα με διάφορες έννοιες όπως η επιφανειακότητα, τα στερεότυπα και άλλες κοινωνικά δημιουργημένες έννοιες, οι οποίες εξυπηρετούν συγκεκριμένες περιστάσεις
Σίγουρα δεν είναι εύκολο να αποφύγουμε την επίδραση που ασκεί στις αντιλήψεις μας το φαινόμενο αυτό, αλλά η αναγνώρισή του θα μας βοηθήσει να παίρνουμε «απόσταση» από τις υποκειμενικές και βιαστικές αποφάσεις μας, να ξεχωρίζουμε τους «διαβόλους» που κρύβονται πίσω από κοινωνικά και πολιτικά «φωτοστέφανα», να σταματήσουμε να εθελοτυφλούμε μπροστά σε εξόφθαλμες πλάνες και να σκεφτόμαστε περισσότερο κριτικά και ανθρώπινα.
